วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิฯ อุมาปุปฺผนฺติ เอตญฺหิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุ, ทิสฺสมานมฺปิ นีลเมว โหติฯ คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกาเนว โหนฺติฯ ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, น ตานิฯ พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิสมฺภวํฯ ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํฯ ตสฺมา ตํ วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โหติ; ทฺวีสุปิ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติฯ

ปีตานีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมิํ วา วตฺถสฺมิํ วา วณฺณธาตุยา วา’’ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ อิมานิปิ อฏฺฐ อภิภายตนานิ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิฯ อิมานิ กิร วตฺวา เอวมาห – ‘‘อานนฺท, เอวรูปาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺญํ อุปฺปาเทตุมรหติฯ อภีโต, อานนฺท, ตถาคโต อจฺฉมฺภี, สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชี’’ติฯ

อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา

[174] วิโมกฺขกถา อุตฺตานตฺถาเยวฯ อิเมปิ อฏฺฐ วิโมกฺขา อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตาฯ อิเมปิ กิร วตฺวา เอวมาห – ‘‘อานนฺท, เอตาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ…เป.… โอสฺสชี’’ติฯ

[175] อิทานิปิ ภควา อานนฺทสฺส โอกาสํ อทตฺวาว เอกมิทาหนฺติอาทินา นเยน อปรมฺปิ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมเมว อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ

[177] โอสฺสฏฺโฐติ วิสฺสชฺชิโต ปริจฺฉินฺโน, เอวํ กิร วตฺวา – ‘‘เตนายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถา’’ติ อาหฯ

อานนฺทยาจนกถา

[178] อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ โพธินฺติ จตุมคฺคญาณปฏิเวฆํฯ สทฺทหสิ ตฺวนฺติ เอวํ วุตฺตภาวํ ตถาคตสฺส สทฺทหสีติ วทติฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิทํ วจนํ สทฺทหสิ, ตสฺมา ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติฯ

[179] เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา – ‘‘น เกวลํ อหํ อิเธว ตํ อามนฺเตสิํ, อญฺญทาปิ อามนฺเตตฺวา โอฬาริกํ นิมิตฺตํ อกาสิํ, ตมฺปิ ตยา น ปฏิวิทฺธํ, ตเววายํ อปราโธ’’ติ เอวํ โสกวิโนทนตฺถาย นานปฺปการโต เถรสฺเสว โทสาโรปนตฺถํ อารภิฯ

[183] ปิเยหิ มนาเปหีติ มาตาปิตาภาตาภคินิอาทิเกหิ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโว, ภเวน อญฺญถาภาโวฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตนฺติ ตสฺมา, ยสฺมา สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว, ตสฺมา ทส ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ, สมฺโพธิํ ปตฺวาปิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ, ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ, เทโวโรหณํ กตฺวาปิ, ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต ตถาคตสฺสาปิ สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนาปิ กนฺทนฺเตนาปิ น สกฺกา ตํ การณํ ลทฺธุนฺติฯ ปุน ปจฺจาวมิสฺสตีติ ยํ จตฺตํ วนฺตํ, ตํ วต ปุน ปฏิขาทิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[184] ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํฯ จิรฏฺฐิติกนฺติ จิรปฺปวตฺติวเสน จิรฏฺฐิติกํฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทิ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรวเสเนว กถิตํฯ เอเตสํ ปน โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ วินิจฺฉโย สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺโตฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ตติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ